Lễ cúng ông Công ông Táo 23 tháng Chạp là ngày
lễ quan trọng trong mùa Tết Nguyên đán. Đây là ngày mà các vị thần Bếp cưỡi cá
chép lên trời để báo với Ngọc hoàng những chuyện tốt, xấu trong gia đình suốt
năm qua.
Nguồn gốc, ý nghĩa ngày Tết ông Công ông Táo
Ông Công ông Táo trong
tín ngưỡng dân gian Việt Nam bao gồm các vị thần Đất, thần Nhà và thần Bếp (Táo
quân). Bộ ba này được cho là sự Việt hóa của ba vị thần Thổ công, Thổ địa, Thổ
kỳ trong Lão giáo Trung Quốc.
Dân gian có nhiều câu
chuyện cho biết nguồn gốc, ý nghĩa ngày Tết ông Công ông Táo. Một trong các sự
tích này kể rằng, vợ chồng Trọng Cao và Thị Nhi lấy nhau đã lâu mà không có
con. Vì vậy mà dù vốn yêu nhau thắm thiết, Trọng Cao dần dần trở bên cáu gắt
khó chịu, thường kiếm chuyện mắng mỏ, dằn vặt vợ.
Một
hôm hai vợ chồng cãi nhau, Trọng Cao nổi cơn vũ phu, đánh mắng vợ rồi đuổi đi.
Thị Nhi lang thang đến xứ người, gặp và lấy chồng mới là Phạm Lang, người đối
xử với cô rất tốt.
Không ngờ lát sau, Phạm
Lang đốt đống rơm ấy để lấy tro bón ruộng, khiến Trọng Cao bị thiêu chết. Hối
hận và cảm thấy tội lỗi, cho rằng chồng cũ mất mạng là do mình, Thị Nhi nhảy
vào lửa. Phạm Lang xông vào cứu cũng không thoát khỏi cái chết. Ngọc hoàng cảm
động trước tình cảm của ba người, cho họ làm thần Bếp.
Tranh về sự tích Táo quân. (Ảnh: Pinterest)© Được VTC cung cấp
Còn
theo truyện Sự tích ông
đầu rau trong Kho
tàng truyện cổ tích Việt Nam (Nguyễn Đổng Chi) lại có cách kể
khác về nguồn gốc ngày Tết ông Công ông Táo: Có có hai vợ chồng tuy nghèo nhưng
rất yêu nhau. Vào năm mất mùa đói kém, họ không được ai thuê mướn, phải đi mò
cua bắt ốc, đào củ, hái rau về ăn nhưng vẫn có nguy cơ chết đói. Người chồng
bèn dứt áo ra đi kiếm cách khác mưu sinh, dặn vợ nếu sau 3 năm mình không về
thì cứ đi lấy chồng khác vì khi đó anh đã bỏ xác quê người.
Sau
đó, vợ được nhận làm thuê trong một gia đình khá giả. Nạn đói chấm dứt, cái hẹn
3 năm đã trôi qua nhưng chồng vẫn biệt tăm. Trong khi đó, ông chủ vừa góa vợ đã
đem lòng yêu và muốn cưới nàng làm vợ. Chưa hết hy vọng gặp lại chồng, nàng xin
để tang 3 năm rồi mới tính chuyện đi bước nữa. Hết 3 năm, tin tức của chồng vẫn
biệt tăm, người đàn ông kia thúc giục, nàng lại cố trì hoãn thêm một năm.
Cuối cùng, khi hết năm
thứ 7, người đàn bà cho rằng chồng mình thật sự đã chết nên làm mâm cơm cúng
rồi chấp nhận gá nghĩa với người mới. Không ngờ 3 tháng sau, người chồng lưu
lạc trở về khiến cả ba người lâm vào tình huống trớ trêu, khó xử. Người
chồng mới xin trả lại vợ, nhưng anh chồng cũ không nỡ phá hoại hạnh phúc của họ
nên từ chối và quyết định ra đi. Thế nhưng tình cảm sâu đậm với vợ khiến anh
không thể bước chân ra khỏi làng, quẫn trí treo cổ lên cây đa.
Cái
chết của chồng cũ khiến người đàn bà đau đớn, tự cho là lỗi của mình đã không
thể chờ thêm vài tháng dù đã đợi đằng đẵng 7 năm. Nàng cảm thấy không có mặt
mũi nào sống tiếp nên nhảy xuống ao cạnh nhà. Người chồng mới cũng thấy mình có
lỗi, sau khi làm ma cho vợ đã chia hết gia sản cho họ hàng và cúng vào chùa rồi
cũng tự tử.
Trước tòa án của Diêm
vương, hai người đàn ông đều khai họ rất nặng tình với vợ mình, còn người đàn
bà thú thật rằng tình cảm của nàng với cả hai người chồng đều rất sâu đậm. Diêm
vương rất cảm động, cho họ hóa thành ba ông đầu rau (3 hòn đất nung chụm lại để
thành bếp đun) để được ở gần nhau mãi mãi, và ngọn lửa luôn luôn đốt nóng tình
yêu của họ. Họ cũng được phong làm Táo quân, trong nom từng bếp lửa của từng
gia đình.
Ý nghĩa tục cúng ông Công ông Táo
Không chỉ định đoạt may,
rủi, phúc họa của gia chủ, các vị Táo quân được cho là còn ngăn cản sự xâm phạm
của ma quỷ vào thổ cư, giữ bình yên cho mọi người trong nhà. Hằng năm, đúng vào
ngày 23 tháng Chạp, Táo quân lên chầu trời báo cáo tất cả việc làm tốt, xấu của
con người trong năm để Thiên đình định đoạt công tội, thưởng phạt phân minh.
Với
mong muốn thần Bếp phù hộ cho gia đình mình được nhiều may mắn, người Việt
thường làm lễ tiễn đưa Táo quân chầu trời một cách long trọng.
Phong tục cúng ông Công
ông Táo mang ý nghĩa cầu mong cho sự ấm no, đầy đủ, sau đó mới đến ý nghĩa thờ
thần Bếp chuyên cai quản việc bếp núc. Mâm cơm cúng vừa để bày tỏ lòng biết ơn
với các vị thần, vừa là để mọi người trong gia đình sum họp, quây quần sau một
năm làm ăn vất vả.
Mâm cỗ
tiễn Táo Quân về trời. (Ảnh: Vũ Thu Hương)© Được VTC cung cấp
Đặc
biệt trong lễ cúng ông Công ông Táo, người Việt thường chuẩn bị thêm cá chép
(thường là 3 con) đựng trong chậu nước. Cá chép là phương tiện để ông Táo cưỡi
về trời. Sau khi cúng lễ xong, các gia đình đem cá ra sông hay ra ao để thả.
Việc thả cá chép có ngụ ý
"cá vượt vũ môn" hay "cá chép hóa rồng". Cá chép mang ý
nghĩa biểu tượng cho sự thăng hoa, tinh thần vượt khó, sự kiên trì và bền bỉ để
đi tới thành công.